της Μαρίας Λούκα

«Τι κάνεις την πρώτη μέρα της single ζωής σου: Ανοίγεις προφίλ στο Compare Hotness του Facebook και ψηφίζεις δέκα άνδρες για το sexapeal τους. Στατιστικά, αν χτυπήσεις 10 πόρτες, η μία θα ανοίξει… Είναι γνωστό ότι οι άνδρες δεν τρελαίνονται για το υπερβολικό μακιγιάζ, προτιμούν γυναίκες που είναι ανεπιτήδευτα όμορφες. Και να ξέρεις ότι όσο πιο κουνιστή περπατάς στο δρόμο , τόσο πιο έντονοι είναι οι οργασμοί σου»

Cosmopolitan, 2010

«Να μιλήσουμε εμείς οι γυναίκες για το κορμί μας σημαίνει να μιλήσουμε για τον τόπο αφετηρίας και συμπύκνωσης του γυναικείου προβλήματος. Ο λόγος για το κορμί δεν περιορίζεται σ΄αυτό, απλώνεται και περιλαμβάνει όλα τα θέματα που αφορούν τη γυναίκα. Έτσι μιλώντας για το κορμί μας, μιλάμε για μας , για το χώρο που μας περιβάλλει, για τον τρόπο που είμαστε, για το πώς γινόμαστε όπως είμαστε»

Σκούπα για το γυναικείο ζήτημα, 1979

 

Μια γυναίκα νέα, όμορφη, σεξουαλική, χαριτωμένη, έξυπνη όχι απαραίτητα, πολιτικοποιημένη ούτε κατά διάνοια, με αστραφτερό χαμόγελο αλλά ποτέ έντονο γέλιο, που δε μυρίζει άσχημα, δεν αφήνει καν την υπόνοια ότι μπορεί να εκπληρώνει βασικές βιολογικές ανάγκες σε καλεί απ’ το εξώφυλλο του περιοδικού για να σε ξεναγήσει στον κόσμο των celebrities (είναι κι αυτές οι αγωνίες που δε σ’ αφήνουν να κοιμηθείς), να σε μυήσει στα μυστικά τη μόδας, να σου δώσει συμβουλές ομορφιάς αλλά και να σε βοηθήσει να τον κατακτήσεις ή να ξεπεράσεις το χωρισμό σου με τις μεθόδους του shopping therapy (δύσκολα πράγματα την εποχή του ΔΝΤ) ή του shopping a new man (ευκολότερο). Είναι η γυναίκα που δεν είσαι αλλά θα ήθελες να είσαι και γι’ αυτό ανταποκρίνεσαι στο κάλεσμα της.

Στο απέναντι εξώφυλλο υπάρχει ένας άνδρας γοητευτικός, αποφασιστικός, πολυάσχολος, με θέσεις κοινωνικής ευθύνης (καμία σχέση δηλαδή με το Μήτσο που βλέπεις κάθε πρωί), με πολιτική άποψη, απορροφημένος ανάμεσα στις επαγγελματικές του προοπτικές και τη μπάλα, bon viveur που ξέρει να διαλέγει τα πιο απολαυστικά πούρα αλλά και τα πιο σύγχρονα gadgets. Απ’ τους πρίγκιπες  που όταν τους φιλάς γίνονται βάτραχοι. Περιτριγυρισμένος από «κουνελάκια στον κήπο των playboys» «ψηφίζει τις 50 πιο sexy Ελληνίδες». Και δυστυχώς δεν είσαι μια απ’ αυτές.

Είναι τα εξώφυλλα των γυναικείων και ανδρικών περιοδικών, αυστηρώς ταξινομημένων στα πλαίσια του περιοδικού τύπου στην πληθωρική ελληνική αγορά των media. Απευθύνονται σε εξειδικευμένα ακροατήρια στη βάση του φύλου με αξιώσεις καταγραφής της κοινωνικής πραγματικότητας, ακόμα κι αν συνήθως πρόκειται για πλαστογραφία. Η σύγχρονη ακαδημαϊκή αναζήτηση που αμφισβητεί το σκληρό δίπολο «άνδρας» – «γυναίκα» και μιλάει για την πολυπλοκότητα των φύλων, όχι απλώς δε βρέθηκε αλλά μάλλον δεν αναζητήθηκε καν.

Σύμφωνα με τα στοιχεία των πρακτορείων διανομής Τύπου αυτή την περίοδο κυκλοφορούν 15 γυναικεία περιοδικά πανελλαδικής εμβέλειας και επιπλέον ακόμη 4 ως μηνιαία ένθετα σε εκδόσεις κυριακάτικών εφημερίδων, με τις πωλήσεις τους να προσεγγίζουν κατά μέσο όρο τις 400.000 μηνιαίως. Σ΄αυτά δεν συνεκτιμώνται τα περιοδικά γάμου, τα εφηβικά περιοδικά ή αυτά που απευθύνονται σε γονείς παρόλο που συναντούν προνομιακή απήχηση στο γυναικείο κοινό. Από την άλλη, τα αμιγώς προσδιοριζόμενα ως ανδρικά περιοδικά δεν υπερβαίνουν τα 7 και οι πωλήσεις τους κυμαίνονται στις 70.000 σε μηνιαία βάση.

Δε χρειάζονται ειδικές ασκήσεις οράσεως για να είναι σαφής ο διαχωρισμός των εντύπων ως προς τη θεματολογία, τη φυσιογνωμία, τη διαφήμιση ακόμη και τη γραφιστική πλαισίωση. Αρκεί η απλή φυλλομέτρηση. Στα γυναικεία έντυπα η μόδα και η ομορφιά προεξέχουν αποσυνδεδεμένες από αισθητικές αντιλήψεις αλλά με κριτήρια αρκούντως καταναλωτικά και εμπορικά. Ο έρωτας και η σεξουαλικότητα καθορίζονται από το ανδρικό βλέμμα. Οι συνεντεύξεις προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από το χώρο του θεάματος. Ενώ η σύγχρονη πραγματικότητα της εργαζόμενης γυναίκας προσαρμόζεται στο παραδοσιακό σύστημα της οικογένειας και της μητρότητας, μετατρέποντας την σε πολυεργαλείο. Τα κάνει όλα και συμφέρει. Τα λιγοστά κοινωνικά θέματα – ως απαραίτητη ασυνέχεια στο συνεχές του lifestyle – είναι δοσμένα από το πρίσμα μιας προσωπική ιστορίας με δραματοποιημένο τόνο για την πρόκληση αβίαστων συγκινησιακών φορτίσεων. Οι διάφορες  στήλες συμβουλευτικής δεν έχουν σε τίποτα να ζηλέψουν τις μεσημεριανές τηλεοπτικές εκπομπές. Ως προς τη διαφήμιση, αν αυτή αποτελούσε το μοναδικό δείκτη για την καταναλωτική συμπεριφορά των γυναικών, τότε θα προέκυπτε το συμπέρασμα ότι στην Ελλάδα για παράδειγμα οι γυναίκες δεν αγοράζουν αυτοκίνητα, παρά μόνο στέκονται δίπλα τους με αισθησιασμό για να προσελκύσουν τους άνδρες αγοραστές.

Τα ανδρικά περιοδικά μπορούν να επιμεριστούν σε εκείνα που το γραπτό κείμενο επιτελεί μια λειτουργία διακοσμητικής υποστήριξης στις ηδονοβλεπτικές απεικονίσεις της γυναίκας και σ’ αυτά που επιχειρούν μια καλύτερη κατανομή μεταξύ σπορ, showbiz, θεάματος και γυμνών φωτογραφιών. Σε κάθε περίπτωση όμως, δεν απουσιάζει ένα editorial που να σχολιάζει κάποια πτυχή – κατά προτίμηση την πιο ανώδυνη – της κοινωνικοπολιτικής συγκυρίας. Δεν πρόκειται βέβαια για κάποιο εγχειρίδιο πολιτικής φιλοσοφίας αλλά περισσότερο για μια μεταφορά συζητήσεων που διεξάγονται σε μπαρ (χωρίς να υπάρχει τίποτα το μεμπτό σ’ αυτές τις συζητήσεις αλλά στην έπαρση αυτού που αναλαμβάνει τη γραπτή μεταφορά). Κατά τ’ άλλα το ύφος είναι πιο στιβαρό, χωρίς να αφήνει χαραμάδες για συναισθηματισμούς που θα παραβίαζαν τα ματσό χαρακτηριστικά της ανδρικής νόρμας. Μ’ αυτή την έννοια απουσιάζουν και οι στήλες συμβουλευτικής και αστρολογίας.

Ο λόγος τόσο στα γυναικεία όσο και στα ανδρικά περιοδικά είναι μαζικός και λαϊκός. Τα πρωτογενή ρεπορτάζ και τα ερευνητικά άρθρα είναι δυσεύρετα. Οι φωτογραφίες πάλι πλεονάζουν και είναι επικεντρωμένες στο σώμα και δη το καλλίγραμμο. Η ετεροφυλοφιλία προβάλλεται ως μοναδική σεξουαλική επιλογή, αφού η ομοφυλοφιλία παραμένει αόρατη ή ενσωματώνεται ως καρικατούρα. Η μετανάστρια που καθαρίζει το σπίτι δε χωράει σ’ αυτές τις σελίδες, ούτε ο πρόσφυγας αφήνει κηλίδες αίματος στο Αστυνομικό Τμήμα της Ομόνοιας. Δε χωράει ακόμα το άγχος των νέων που το μοναδικό ταμείο με το οποίο έχουν προοπτικές να έρθουν σε επαφή είναι αυτό του ΟΑΕΔ. Δε χωράει ούτε η φεμινίστρια που μιλά για την καθημερινή συμβολική βία, ούτε ο ακτιβιστής που προσπαθεί να σπάσει το θαλάσσιο αποκλεισμό της Γάζας. Όλα εξαντλούνται στο μικρόκοσμο του θεάματος.

Αν ισχύει όμως η παραδοχή της σημειωτικής ότι τα Μέσα δεν είναι  ένας απλός καθρέφτης της κοινωνίας αλλά συμβάλλουν στη διαμόρφωση των συνειδήσεων και των ταυτοτήτων, άλλο τόσο ισχύει ότι τα Μέσα δεν είναι κλειστά συστήματα αλλά τροφοδοτούνται σ’ ένα βαθμό μ’ αυτό που συμβαίνει έξω. Απ’ αυτήν την άποψη η πρόσφατη ιστορία του περιοδικού τύπου συμπυκνώνει και την ίδια την ιστορία των κοινωνικών κινημάτων και εν προκειμένω του φεμινιστικού κινήματος. Μια ιστορία που εγγράφει εξάρσεις και υποχωρήσεις, διεκδικήσεις και ενσωματώσεις, νίκες και ήττες.

       

Τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης στα περίπτερα και τα βιβλιοπωλεία της χώρας υπήρχαν αναρτημένα περιοδικά με κεντρικό σύνθημα «δεν είμαι του πατρός μου, δεν είμαι του ανδρός μου, είμαι ο εαυτός μου». Έντυπα όπως η Σκούπα ή η Κατίνα που μιλούσαν για τη γυναικεία σεξουαλικότητα, για την ενδοοικογενειακή βία, για την άμβλωση, την πολιτική ή την τέχνη.  Ο αέρας ριζοσπαστικοποίησης εκείνης της περιόδου αποτυπώθηκε και στην έκδοση φεμινιστικών εντύπων. «Το φεμινιστικό κίνημα εκείνη την περίοδο αγγίζει τις ιδιωτικές πτυχές της καταπίεσης. Αυτό δεν αντανακλάται μόνο στα φεμινιστικά έντυπα αλλά και στα γυναικεία περιοδικά ευρείας κυκλοφορίας» μας λέει η Μαρία Ρεπούση, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ιστορία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης που συμμετείχε σ’ αυτές τις προσπάθειες.

Εμπορικά γυναικεία περιοδικά όπως το Πάνθεον τη δεκαετία του ‘70 κάνουν καμπάνιες για την αντισύλληψη και εκπονούν έρευνες για την πορνογραφία, το βιασμό και την ομοφυλοφιλία. Η εξομολόγηση της επί χρόνια αρχισυντάκτριας του Πόλυ Μηλιώρη στο βιβλίο «από το Ρομάντσο στο Πάνθεον» είναι ενδεικτική του κλίματος της περιόδου «Οι γυναικείες οργανώσεις ήταν σύμμαχοι πρώτης γραμμής. Η τροφοδότηση μου μας έκαναν σε υλικό και ιδέες ήταν πολυτιμότατη» και συνεχίζοντας παρατηρεί ότι «από το 1990 και μετά δε βλέπω στα γυναικεία περιοδικά άλλη ιδεολογία απ’ αυτήν της κατανάλωσης, της αστρολογίας και της κυριαρχίας του σεξ»

Όντως η δεκαετία του 90 συνιστά καμπή για τον Περιοδικό Τύπο. Την υποχώρηση των γυναικείων αγώνων ακολουθεί η αναστολή των εκδοτικών φεμινιστικών εγχειρημάτων αλλά και η σταδιακή εδραίωση της παντοκρατορίας του life style στα εμπορικά έντυπα. «Η θεσμική ενσωμάτωση από το ΠΑΣΟΚ αλλά η απουσία εναλλακτικών ως προς την οικογένεια δομών συνέτειναν σ΄αυτό το αποτέλεσμα. Οι γυναίκες εγκλωβίστηκαν ανάμεσα στο φεμινιστικό αίτημα και την πραγματικότητα της ζωής τους» εξηγεί η Μαρία Ρεπούση. Σ’ αυτή την άνιση αναμέτρηση το φεμινιστικό πρόταγμα ακόμα κι αν δεν έχει βγει νοκ άουτ, προς το παρόν χάνει σίγουρα στα σημεία.

«Σήμερα τα έντυπα επιστρέφουν στη φυσικοποίηση των γυναικών. Οι γυναίκες είναι φυσικά όντα και όχι ιστορικά υποκείμενα, ενώ οι άνδρες κοινωνικά όντα. Ακόμα κι αν αυτό δε λέγεται ρητά, αναπαρίσταται», σχολιάζει ολοκληρώνοντας η συνομιλήτρια μας. Είναι προφανές ότι και τα περιοδικά ευθυγραμμίζονται με τον κυρίαρχο λόγο που βρίθει από στερεότυπα και προκρίνει κυρίως τη Τζούλια και όχι την Κωνσταντίνα Κούνεβα.  Αυτό όμως δε σημαίνει ότι τα ΜΜΕ λειτουργούν ως απλός ιμάντας μεταβίβασης της κυρίαρχης ιδεολογίας σ’ ένα παθητικό κοινό. Στο εσωτερικό τους ανταγωνίζονται διαφορετικοί λόγοι και εναλλακτικές οπτικές, ακόμα κι αν αυτές δεν είναι ισότιμες. Απευθύνονται σε ενεργούς ανθρώπους που έχουν δυνατότητες αποκωδικοποίησης, έστω κι αν αυτές έχουν ναρκοθετηθεί σ’ ένα επίπεδο από την ίδια την κωδικοποίηση.

Τα περιοδικά είναι τμήμα της λαϊκής κουλτούρας με τη γοητεία και τις αντιφάσεις που αυτή έχει.  Δεν έχει νόημα να τα εξετάζει κανείς  «ως επιθεωρητής του υγειονομικού που χώνει τη μύτη του στις ζωές των ανθρώπων για να διαπιστώσει αν το περιβάλλον που ζουν είναι υγιεινό». Νόημα έχουν οι διαπραγματεύσεις και οι ρωγμές στο τοίχος της ακαμψίας, όπως είναι τα εκδοτικά εγχειρήματα που δε μοιάζουν με αποστειρωμένα εργαστήρια αλλά εμπνέονται από τα βιώματα των ανθρώπων.  Η δημιουργική συνομιλία με την κοινωνία, που περιλαμβάνει την καθημερινότητα αλλά και τα συλλογικά οράματα, την ιστορία και τους σύγχρονους κοινωνικούς πειραματισμούς. Εν τέλει τα εξώφυλλα που αναφέρονται   στις γυναίκες και τους άνδρες που είμαστε με τους φόβους, τις ανασφάλειες , τα όνειρα και τους αγώνες μας. Νόημα έχουν τα παράθυρα στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια κι αυτά δεν είναι άμεσα μετρήσιμα από τα πρακτορεία διανομής.

Μια ματιά στην ιστορία του φεμινιστικού έντυπου

Τα φεμινιστικά έντυπα μετρούν πλέον πάνω από 1 αιώνα ζωής. Μέσα απ’ αυτά οι γυναίκες διαμόρφωσαν τις συνθήκες ορατότητας τους, μιλώντας οι ίδιες για τα βιώματα, τις αντιστάσεις και τους αγώνες τους. Θα παραθέσουμε ορισμένους κόμβους αυτής της διαδρομής ζητώντας εκ των προτέρων συγνώμη για τις όσες παραλείψεις προέκυψαν από τις ασκούπιστες γωνιές αυτής της ιστορίας.

  • Η Εφημερίς των Κυριών, πρωτοεμφανίζεται το Μάρτιο του 1887 με εκδότρια μια εμβληματική φυσιογνωμία του ελληνικού γυναικείου κινήματος, την Καλλιρόη Παρρεν.  Λειτουργεί για 20 χρόνια ως εβδομαδιαίο περιοδικό και άλλα 10 ως δεκαπενθήμερο με το αναγνωστικό του κοινό να φτάνει τις 5000. Είναι στην πραγματικότητα η πρώτη εκδοτική προσπάθεια στον ελλαδικό χώρο που αναλύει την κοινωνική θέση των γυναικών και επεξεργάζεται διεκδικήσεις.
  • Το Δελτίον των Ελληνίδων κυκλοφορεί στην Αθήνα το 1909 από την Ελένη Ρουσόπουλου και το Πανελλήνιον το 1913 με εκδότρια την Ελένη Κομνηνο – Πλατανιά. Και τα δυο αυτά έντυπα εκδίδονται και απευθύνονται αποκλειστικά σε γυναίκες σε μια μεταβατική φάση για τη συγκρότηση του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού.
  • Η Ελληνική Επιθεώρηση από το 1907 έως το 1942 με την Ευγενία Ζωγράφου στη διεύθυνση. Ξεχωρίζει για τη μακροβιότητα του αν και δε μπορεί να θεωρηθεί αμιγώς γυναικείο περιοδικό αλλά καταγράφεται σ’ αυτά καθώς υιοθετεί μια μετριοπαθή φεμινιστική οπτική.
  • Η Ελληνίς, εκδίδεται από το 1921 έως το 1940 ως μηνιαίο περιοδικό του Εθνικού Συμβουλίου Ελληνίδων με τις συνθήκες ζωής των γυναικών να τίθενται πλέον στο επίκεντρο.
  • Ο Αγώνας της Γυναίκας, εκδίδεται πρώτη φορά το 1923 έως το 1936 από το Σύνδεσμο για τα Δικαιώματα της Γυναίκας με προεξέχουσα την Αύρα Θεοδωροπούλου. Η εργασία των γυναικών, η διεκδίκηση ψήφου και ένταξης στην πολιτική, η ανάγκη εκπαίδευσης και επιστημονικής κατάρτισης των γυναικών αποτελούν τα βασικά επίδικα του εντύπου. Ο Σύνδεσμος επανιδρύεται το 1974 με πρόεδρο την Αλίκη Γιωτοπούλου – Μαραγκοπούλου και το περιοδικό επανεκδίδεται το 1979 και διατηρεί μια περιοδικότητα έως και τις μέρες μας.
  • Η Σοσιαλιστική Ζωή, λειτουργεί ως μηνιαίο όργανο του Σοσιαλιστικού Ομίλου Γυναικών για τα χρόνια 1928 – 1935 επιχειρώντας τη σύζευξη του γυναικείου ζητήματος και των σοσιαλιστικών ιδεών.
  • Η Φεμινιστική, εμφανίζεται στη Θεσσαλονίκη το 1930 ως δεκαπενθήμερη επιθεώρηση της Φεμινιστικής Ένωσης Μακεδονίας – Θράκης
  • Οι Ελληνίδες, αποτέλεσαν από το Μάρτιο του 1946 το περιοδικό της Πανελλήνιας Ένωσης Γυναικών. Το περιοδικό είναι εμπνευσμένο από την εαμική παράδοση και ασχολείται με παραδοσιακούς γυναικείους τομείς όπως η οικογένεια δίνοντας έμφαση στη γυναικεία συμμετοχή στους εθνικούς αγώνες.
  • Για την Απελευθέρωση των Γυναικών, έντυπο που εκδίδεται το Φεβρουάριο του 1978 από την Κίνηση για την Απελευθέρωση των Γυναικών – την πρώτη αυτόνομη φεμινιστική ομάδα. Οικειοποιείται τα συνθήματα του γαλλικού φεμινισμού όπως «το προσωπικό είναι πολιτικό» και επικεντρώνεται στην ιδιωτική σφαίρα της γυναικείας καταπίεσης.
  • Η Σύγχρονη Γυναίκα, δημιουργείται το 1978 από την Ομοσπονδία Γυναικών Ελλάδας που διάκειται θετικά προς το ΚΚΕ. Αρχικά κράτησε μια απόσταση από τις φεμινιστικές αναζητήσεις της εποχής και ασχολήθηκε κυρίως με ζητήματα εργασίας και δημοκρατίας μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 80 που άρχισε να αμφισβητεί δημόσια την κομματική γραμμή.
  • Η Σκούπα για το γυναικείο ζήτημα, κυκλοφόρησε τον Ιανουάριο του 1979 υπό εννεαμελή συντακτική επιτροπή. Παρόλο που εξέδωσε μόλις 5 τεύχη, αποτελεί ίσως την πρώτη συστηματική προσπάθεια θεωρητικής εμβάθυνσης και άρθρωσης μιας ανατρεπτικής θεωρίας για το φύλο. Εκφράζει ριζοσπαστικές θέσεις και γίνεται σημείο αναφοράς του φεμινιστικού κινήματος.
  • Η Σφίγγα, φεμινιστικά και άλλα, εκδίδει ένα μόνο τεύχος τον Ιούλιο του 1980 με τη συμμετοχή γυναικών που ορισμένες προέρχονται από την Κίνηση για την Απελευθέρωση των Γυναικών. Πιστή στο ριζοσπαστικό φεμινισμό υπερασπίζεται την αυτονομία του γυναικείου κινήματος.
  • Η Κατίνα, σε αντίστοιχο μήκος κύματος, κυκλοφορεί στη Θεσσαλονίκη την περίοδο 1987 – 1992 από την Αυτόνομη Ομάδα Γυναικών Θεσσαλονίκης
  • Η Δίνη, ξεκινά της πορεία της το Δεκέμβριο του 1986 ως φεμινιστικό περιοδικό που διευθύνεται από 17μελή συντακτική επιτροπή, στην οποία συμμετέχουν και μέλη από την έκδοση της Σκούπας. Ο αρχικός του προσανατολισμός είναι πολιτικός και κινηματικός. Από το 1993 όμως μετατρέπεται σε επιστημονικό περιοδικό για τα ζητήματα του φύλου.

 

Διαβάστε:

ΜΜΕ και Κοινωνία, Jean Curran και Michael Gurevitch, εκδόσεις Πατάκη, 2008

Από το Ρομαντσο στο Πάνθεον, Πόλυ Μηλιώρη, εκδόσεις Οδυσσέας, 1995

Περιοδικό Διαβάζω, τεύχος 198, Σεπτέμβριος 1988

 

Το άρθρο έχει δημοσιευτεί στο έντυπο περιοδικό w/e της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας