της Αριάδνης Σεργουλοπούλου
Ο σουρεαλιστής ποιητής Αντρέ Μπρετόν χαρακτήρισε την τέχνη της Φρίντα Κάλο «σαν κορδέλα τυλιγμένη γύρω από μια βόμβα». Ο χαρακτηρισμός αυτός καταδεικνύει πράγματι την πολυπλοκότητα του έργου της, το ζήτημα της αναπαράστασης του εαυτού της μέσα από τις αυτοπροσωπογραφίες της, την περιγραφή ενός γυναικείου υποκειμένου που αυτοπροσδιορίζεται ενάντια στις κυρίαρχες αναπαραστάσεις και στις παραδοσιακές αντιλήψεις γύρω από τον ρόλο των δύο φύλων, την μεξικανική κι ευρωπαϊκή πολιτική, τα απελευθερωτικά κινήματα, τον μοντερνισμό και την κριτική στις ακαδημαϊκές καλλιτεχνικές πρακτικές.
Η Φρίντα Κάλο γεννήθηκε το 1907 στο Κογιοακάν, προάστιο της Πόλης του Μεξικού, αν κι εκείνη έλεγε πως γεννήθηκε το 1910, τη χρονιά που ξεκίνησε η Μεξικανική Επανάσταση. Σε μικρή ηλικία προσβλήθηκε από πολιομυελίτιδα, η οποία άφησε το δεξί της πόδι ημιπαράλυτο, ενώ στα 18 της χρόνια υπέστη ένα σοβαρό ατύχημα, όταν το λεωφορείο στο οποίο βρισκόταν συγκρούστηκε με ένα τραμ. Τραυματίστηκε πολύ σοβαρά στη σπονδυλική στήλη, στη λεκάνη και στα πόδια με αποτέλεσμα να υποβάλλεται σε συνεχείς επεμβάσεις, να αναγκάζεται να μένει για μεγάλα διαστήματα στο κρεβάτι ακινητοποιημένη και να φοράει γύψινους κορσέδες. Από εκείνο το σημείο, η ζωή της Κάλο θα χαρακτηρίζεται από έντονο σωματικό και συναισθηματικό πόνο.
Την περίοδο που ήταν καθηλωμένη στο κρεβάτι ξεκίνησε να ζωγραφίζει. Στον ουρανό του κρεβατιού της τοποθετήθηκε ένας καθρέφτης ώστε να μπορεί να μελετά και να απεικονίζει το είδωλο της. Μόλις ανάρρωσε αποφάσισε να ξεκινήσει μαθήματα ζωγραφικής και το 1929 έδειξε τα έργα της στον διάσημο μεξικανό ζωγράφο Ντιέγκο Ριβέρα με τον οποίο είχε μια θυελλώδη σχέση μέχρι το τέλος της ζωής της. Το έργο της Κάλο, περίπλοκο και πολυδιάστατο, ενσωματώνει στοιχεία από την λαΐκή μεξικανική τέχνη, την παράδοση των Τεχουάνα και των Αζτέκων, τον προκολομβιανό πολιτισμό, αλλά και από ευρωπαΐκά καλλιτεχνικά ρεύματα, όπως ο Σουρεαλισμός. Θεωρείται μια από τις σπουδαιότερες ζωγράφους του 20ου αιώνα και «η μόνη σε ολόκληρη την ιστορία της ζωγραφικής που σκίζει το στήθος και την καρδιά προκειμένου να αποκαλύψει την βιολογική αλήθεια των συναισθημάτων…»[1].
Το έργο της Φρίντα Κάλο αναλύθηκε κυρίως βάσει των τραυματικών περιστατικών της ζωής της, του έντονου σωματικού πόνου που της προκάλεσε το ατύχημα, αλλά και του γεγονότος ότι ήταν μία από τις ελάχιστες γυναίκες της εποχής της που έζησε με τόση ελευθερία. Κατά μια έννοια όμως, η προσέγγιση αυτή αποστερεί το έργο της ζωγράφου από τα πλαίσια αναφοράς του και άρα από την πολιτική του σημασία. Σε πολλούς από τους πίνακες της, αλλά και στην καθημερινή της ζωή, η Κάλο φοράει πλούσια διακοσμημένες παραδοσιακές φορεσιές των Τεχουάνα, δηλαδή των γυναικών της περιοχής Τεχουαντεπέκ, μιας περιοχής όπου επικρατούσε η μητριαρχία και οι γυναίκες είχαν κυρίαρχο ρόλο. Οι φορεσιές αυτές δεν αποτελούν απλώς ένα όμορφο κάλυμμα του ταλαιπωρημένου της σώματος, ούτε απλώς μια μεταμφίεση, αλλά και μια προσπάθεια υπονόμευσης των καθιερωμένων αντιλήψεων για την κυριαρχία του αρσενικού φύλου, όπως επίσης και μια πολιτισμική δήλωση αντίστασης στην ισπανική αποικιοκρατία και στον αστικό τρόπο ζωής.
Παρ’όλη την προτίμηση της στις εντυπωσιακές φορεσιές, στα κοσμήματα και στα στολίδια, η Κάλο ζωγραφίζει συχνά τον εαυτό της με κοντά μαλλιά και ανδρικό κοστούμι, με τα χαρακτηριστικά της φρύδια τονισμένα και με έντονη τριχοφυΐα στο πρόσωπο της, κατασκευάζοντας έτσι μια ανδρόγυνη εικόνα. Μέσω της παρένδυσης( cross–dressing), εγείρει ερωτήματα σχετικά με τη βεβαιότητα της έμφυλης ταυτότητας και, μέσα από την εικόνα του εαυτού της στην οποία συνυπάρχουν τα ανδρικά χαρακτηριστικά και η έντονη θηλυκότητα, καθιστά ρευστή τον δυΐσμό των δύο φύλων και αμφισβητεί τις ιδιότητες που τους αποδίδονται.
Πέρα από το ζήτημα της έμφυλης ταυτότητας η ζωγράφος καταπιάνεται και με το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας- στους πίνακες της τη βλέπουμε να φορά την ενδυμασία των Τεχουάνα, αλλά κι ένα λευκό ευρωπαΐκό φόρεμα. Στον πίνακα «Οι δύο Φρίντες» οι καρδιές των δυο γυναικών ενώνονται από μια αρτηρία, αλλά η Φρίντα με το λευκό φόρεμα αιμορραγεί. Ταυτόχρονα, τη βλέπουμε συνεχώς να μεταμφιέζεται ή και να κρύβεται: «Η Φρίντα Κάλο που βλέπουμε στις αυτοπροσωπογραφίες είναι πάντα η ίδια: το πρόσωπο της είναι εντελώς ανέκφραστο, χωρίς ίχνος συναισθήματος. Το βλέμμα προς το θεατή είναι ιδιαίτερα αυστηρό και έντονο. Φοράει κοσμήματα, βάζει λουλούδια και κορδέλες στα μαλλιά της. Στο φόντο υπάρχει πάντα η μεξικανική χλωρίδα. Αυτή η πανομοιότυπη αυτοεικονογράφηση δεν αποκαλύπτει τον πραγματικό εαυτό της ζωγράφου: το πρόσωπο της λειτουργεί σαν μάσκα που περισσότερο κρύβει παρά αποκαλύπτει τον σωματικό και συναισθηματικό της πόνο. Χρησιμοποιεί ξανά και ξανά την ίδια αυτοεικονογράφηση, προβάλλοντας μόνο μια μασκαρεμένη εκδοχή του εαυτού της.»[2]
Το βασανισμένο της σώμα μεταβάλλεται συνεχώς, είναι ντυμένο ή είναι γυμνό, πληγωμένο και εκτεθειμένο πάνω στη γη, γίνεται υβρίδιο μεταξύ γυναίκας και ελαφιού, φυτού ή σπασμένου ιωνικού κίονα, αποτυπώνει τον πόνο σε όλες του τις εκδοχές. Οι αυτοπροσωπογραφίες της Κάλο γίνονται ένα αρχετυπικό σύμβολο, το σύμβολο της πάσχουσας γυναικείας μορφής που μας καλεί να μοιραστούμε τον πόνο της.
Το 1932 ζωγραφίζει τον πίνακα «Νοσοκομείο Χένρι Φορντ ή Το Ιπτάμενο Κρεβάτι», βασισμένο στην οδυνηρή αποβολή που είχε υποστεί εξαιτίας των προβλημάτων στην σπονδυλική στήλη και στη λεκάνη της. Ο πίνακας αυτός δεν καταγράφει απλώς μια τόσο προσωπική εμπειρία που εισάγεται στη δημόσια σφαίρα, αλλά είναι και η πρώτη φορά που αναπαρίσταται η γυναικεία εμπειρία της αποβολής. Το κατακερματισμένο γυναικείο σώμα, ένα σώμα που πονά και αιμορραγεί έρχεται σε αντίθεση με το στερεοτυπικό ελκυστικό γυναικείο σώμα, προορισμένο να ευχαριστεί το ανδρικό βλέμμα. Η Κάλο ζωγραφίζει τον εαυτό της γυμνό και πληγωμένο, το κορμί της διαλυμένο με διακριτές τις ουλές από τις εγχειρήσεις στη σπονδυλική της στήλη σε μια εντελώς διαφορετική αναπαράσταση του γυμνού σώματος. Καταφέρνει και αποτυπώνει στο έργο της τον πόνο και την ασθένεια με ισχυρή ένταση, με τρόπο μοναδικά επηρεασμένο από τη μεξικανική παράδοση, αλλά και από την δυτική αγιογραφία. Εμπνέεται από τις ιατρικές πρακτικές, συλλέγει βιβλία μαιευτικής και γυναικολογίας, ως και αποκτά ένα βάζο που περιέχει ένα έμβρυο σε φορμόλη και το βάζει στο δωμάτιο της, αμφισβητώντας παράλληλα την ιατρική αυθεντία των ανδρικών θεσμών που προσπαθούν να ελέγξουν και να ορίσουν τη γυναίκα ως ασθενή.
Η αποτύπωση του τραυματισμένου εαυτού της, η ανατροπή της αναπαράστασης του γυναικείου σώματος ως αντικείμενο ανδρικών φαντασιώσεων, το πείσμα και η επιμονή της να υπερβεί τη σωματική της αναπηρία, η σύγκρουση με το πατριαρχικό κοινωνικό περιβάλλον και η απόκλισή της από παραδοσιακές συμβάσεις έκαναν τη Φρίντα Κάλο πρότυπο για τα γυναικεία κινήματα, ενώ η επίδραση που είχε το έργο της φαίνεται μέχρι σήμερα.
Προς το τέλος της ζωής της, χωρίς η πολιτική της στράτευση να έχει υποχωρήσει στο ελάχιστο, έπαιρνε μέρος σε συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας για το πραξικόπημα στην Ουρουγουάη κι έγραφε: «Ανησυχώ πολύ για τη ζωγραφική μου. Κυρίως γιατί θα ήθελα να τη μετατρέψω σε κάτι χρήσιμο. Μέχρι τώρα το μόνο που έχω καταφέρει είναι να φτιάχνω εικόνες του εαυτού μου… Πρέπει να επιστρατεύσω όλες μου τις δυνάμεις ώστε το μόνο θετικό πράγμα που μου επιτρέπει η αρρώστια να κάνω, έστω και για λίγο να χρησιμεύσει και στην Επανάσταση. Αυτός είναι ο μόνος αληθινός λόγος για να ζήσω.»
Λίγο πριν πεθάνει, το 1954 σε ηλικία 47 ετών, εν μέσω μιας δραματικής επιδείνωσης της υγείας της, γράφει στο ημερολόγιο της: «Ελπίζω το τέλος να είναι χαρούμενο-κι ελπίζω να μην επιστρέψω ποτέ».
[1] Ριβέρα, Ντ, Η Φρίντα Κάλο και η Μεξικανική Τέχνη, 1943
[2] Αδάμπα, Β, Οι Αυτοπροσωπογραφίες της Φρίντα Κάλο, Μαρξιστική Φωνή τ.91, 2010
Πηγή: encuentro
