της Χριστίνας Κούρκουλα

Από μια πρώτη ματιά η σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον φαίνεται να είναι ανεξάρτητη από το φύλο ή την κοινωνική τάξη και να επηρεάζει αδιακρίτως τη ζωή όλων. Όμως, μια πιο προσεκτική διαχρονική εξέταση των πρακτικών και της καθημερινότητας των γυναικών σε διάφορες περιοχές του κόσμου δείχνει πως, από τότε που εμφανίστηκε ο άνθρωπος στον πλανήτη, οι γυναίκες έχουν συμβάλλει δυναμικά στην προστασία, τη διαχείριση και την ορθή χρήση των περιβαλλοντικών αγαθών. Πολλοί μελετητές έχουν αναλύσει ιστορικά τη σπουδαιότητα του ρόλου της γυναίκας–τροφοσυλλέκτη για την εξασφάλιση της τροφής και την ασφάλεια της κοινότητας, σε σύγκριση με τον άνδρα-κυνηγό.

Σε αρκετές περιοχές του πλανήτη, οι γυναίκες εξακολουθούν μέχρι σήμερα να διαχειρίζονται με σεβασμό και αγάπη την αγροτική γη, τα φυτά, τα ζώα, τα δάση, το νερό και τα άλλα περιβαλλοντικά αγαθά του τοπικού οικοσυστήματος, αφιερώνοντας χρόνο, ενέργεια και γνώση με σκοπό την επιβίωσή της οικογένειάς τους και της κοινότητας. Οι συσσωρευμένες εμπειρίες που μεταφέρονται από τη μητέρα στις κόρες αναδεικνύει τις γυναίκες σε πολύτιμη πηγή γνώσης και τεχνογνωσίας σε ό,τι αφορά τη διαχείριση και τη συνετή χρήση του περιβαλλοντικού πλούτου της περιοχής τους.

Όμως, οι γυναίκες αυτών των περιοχών πλήττονται πολύ περισσότερο συγκριτικά με άλλους πληθυσμούς της γης από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και της συρρίκνωσης της τοπικής βιοποικιλότητας, αν συνυπολογίσουμε την άνιση προσβασιμότητα σε αυτά τα περιβαλλοντικά αγαθά και στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων για τη διαχείρισή τους, μαζί με την περιορισμένη δυνατότητα τους να μετακινούνται από περιοχή σε περιοχή για την εξεύρεση νέων πόρων (γεγονός που συμβαίνει κατά κανόνα στις φτωχές αγροτικές περιοχές του πλανήτη).

Στο πεδίο της βιοποικιλότητας θα βρούμε πολυάριθμα δείγματα της γυναικείας γνώσης του τοπικού οικοσυστήματος και των ειδών του και της αφοσίωσης των γυναικών στη διατήρησή του μέσα από την καθημερινή πρακτική τους. Η βιοποικιλότητα παίζει καθοριστικό ρόλο στην προσαρμογή και τον μετριασμό ή την ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής που βιώνουμε στις μέρες μας με δραματικό τρόπο και σε παγκόσμια κλίμακα. Οι άνθρωποι που ζουν σε αγροτικές περιοχές, ιδιαίτερα σε αναπτυσσόμενες χώρες, είναι περισσότερο ευάλωτοι γιατί εξαρτώνται για την επιβίωσή τους από τους εγχώριους φυσικούς πόρους. Η εξάλειψη πολλών από τα είδη της τοπικής χλωρίδας και πανίδας έχει δυσανάλογα βαριές επιπτώσεις στους φτωχούς πληθυσμούς αυτών των χωρών. Όσοι είναι επιφορτισμένοι με την ευθύνη να διασφαλίσουν αποθέματα νερού, τροφίμων και καύσιμης ύλης για την παρασκευή της τροφής και τη θέρμανση – που στη συντριπτική πλειοψηφία είναι γυναίκες κάθε ηλικίας – αντιμετωπίζουν ακόμα πιο οξυμένες τις δυσκολίες διασφάλισης αυτών των πόρων.

Συχνά, οι δυνατότητες παραγωγής και αναπαραγωγής από τις γυναίκες απειλούνται από την υποβάθμιση των τοπικών οικοσυστημάτων και την περιβαλλοντική μόλυνση, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται ο φόρτος δουλειάς είτε στα οικιακά ή στα επαγγελματικά τους καθήκοντα, καθώς και η υγεία και η ποιότητα ζωής των ίδιων των γυναικών, των παιδιών τους και των οικογενειών τους. Οι παράγοντες αυτοί λειτουργούν ανασταλτικά στη δυνατότητα των γυναικών να έχουν πρόσβαση και έλεγχο στους φυσικούς πόρους.

Βέβαια, όταν αναφερόμαστε στις γυναίκες, δεν σημαίνει ότι τις αντιλαμβανόμαστε ως μια ομοιογενή ομάδα, καθώς ένας αριθμός παραμέτρων όπως η κοινωνική τάξη, η εθνικότητα, η εκπαίδευση δημιουργούν σημαντικές διαφοροποιήσεις. Όμως σε γενικές γραμμές, για τις γυναίκες η κοινωνική σφαίρα και η περιβαλλοντική πρακτική συνδέονται μέσα από την καθημερινή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον.

Οι ευθύνες των γυναικών στο οικογενειακό νοικοκυριό και στην τοπική κοινότητα ως διαχειρίστριες του οικογενειακού εισοδήματος και των περιορισμένων φυσικών πόρων της κοινότητάς τους τις βοηθούν να αναπτύσσουν στρατηγικές προσαρμοσμένες στην μεταβαλλόμενη περιβαλλοντική πραγματικότητα, ενώ παράλληλα αποτελούν γι’ αυτές σοβαρούς λόγους για την κινητοποίησή τους ενάντια στους παράγοντες που προκαλούν την περιβαλλοντική υποβάθμιση και τις αποστερούν είτε από τα φυσικά αγαθά για την ικανοποίηση των βασικών τους αναγκών, όπως συμβαίνει με τις γυναίκες των χωρών του Τρίτου κόσμου, είτε συνδέονται με την κατάχρηση των φυσικών πόρων και την ποιοτική υποβάθμιση του περιβάλλοντος, που πλήττεται από την ατμοσφαιρική ρύπανση, την ανεξέλεγκτη χρήση φυτοφαρμάκων και την παραγωγή γενετικά τροποποιημένων ειδών, προβλήματα που απασχολούν τις χώρες του Πρώτου κόσμου.

Οι γυναίκες, αν και είναι πιο ευάλωτες στις κλιματικές αλλαγές που πλήττουν τις περιοχές που ζουν, ταυτόχρονα είναι και αποτελεσματικοί φορείς ή παράγοντες μετριασμού της έντασης των κλιματικών αλλαγών και προσαρμογής σε αυτές. Συχνά κατέχουν αρκετή γνώση και εμπειρία που μπορεί να χρησιμεύσει στην άμβλυνση της κλιματικής αλλαγής, στη μείωση των καταστροφών και στην εφαρμογή των κατάλληλων στρατηγικών προσαρμογής στην περιβαλλοντική κρίση.

Έτσι, σε πολλές περιοχές της γης οι δράσεις των γυναικών προβάλλουν παράλληλα αιτήματα που συνδέουν την υγεία με την οικολογία, την ειρήνη με το περιβάλλον, τα ανθρώπινα δικαιώματα με τα μέσα βιώσιμης διαβίωσης.

Η ενεργοποίηση των γυναικών και η προβολή θέσεων από την οπτική του φύλου ενάντια στην περιβαλλοντική υποβάθμιση έχει συχνά βοηθήσει στη διαμόρφωση πολιτικών που εξασφαλίζουν τη συμμετοχή των γυναικών σε θεσμικά όργανα και φορείς για την προώθηση της προστασίας του περιβάλλοντος, και στην αναγνώριση της ανάγκης να ενσωματωθεί η διάσταση του φύλου σε αποφάσεις και πολιτικές που αφορούν το περιβάλλον.

Από την δεκαετία του ’80 μέχρι σήμερα έχουν δημιουργηθεί διεθνείς, περιφερειακές, εθνικές και τοπικές περιβαλλοντικές οργανώσεις με πρωτοβουλία γυναικών, συχνά στο περιθώριο διεθνών συνδιασκέψεων για το κλίμα, οι οποίες έχουν λειτουργήσει καταλυτικά στην ενδυνάμωση των γυναικών και στην ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στην προσπάθεια τοπικών κοινωνιών για βιώσιμη ανάπτυξη (π.χ. The Women’s Action Agenda for a Peaceful and Healthy Planet 2015, Gender and Water Alliance, The Gender and Climate Change Network, Diverse Women for Diversity, WOCAN – professional women agriculture and natural resource management, Women Leaders for the Environment, WEDO – Women’s Environment and Development Organization, κ. ά)

Γυναίκες σε όλο τον κόσμο διεκδικούν την ισότητα πρόσβασης στα περιβαλλοντικά αγαθά και στη λήψη αποφάσεων που αναφέρονται στο φυσικό περιβάλλον.

Η ισότητα των φύλων δεν είναι μόνο θέμα κοινωνικής δικαιοσύνης, είναι και η βασική παράμετρος στις οικονομίες των χωρών για την επιτυχία βιώσιμων αναπτυξιακών πρωτοβουλιών. Όπως έχουν τονίσει εμπειρογνώμονες σε θέματα ανάπτυξης, η βιώσιμη ανάπτυξη δεν είναι εφικτή αν δεν υπάρχει ισότητα στην κοινωνία.

Πρέπει λοιπόν να διαμορφωθούν στρατηγικές που να εμπεριέχουν τη διάσταση του φύλου στην αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών και ανθρωπιστικών κρίσεων που πλήττουν ιδιαίτερα τους πιο ευάλωτους πληθυσμούς της γης.

 

Πηγές

  • UN Women Watch 2009: Fact sheet – Women, Gender Equality and Climate Change
  • Women: Agents of Change for a Healthy Environment

by Irene Dankelman

  • Earthcare – women and the environment, by Carolyn Merchant